دو چهره از قرآن: قرآن و مصحف

قرآن متن شرعی متعارفی تلقی می‌شود که شکل‌دهندۀ ‌سند بنیادین اسلام است. مقالۀ ‌پیش‌رو رهیافت نوینی را پیشنهاد می‌دهد که عبارت است از: تلقی قرآن به عنوان فرآیند ارتباطات بین پیامبر6 و جامعه‌اش؛ فرآیندی که امکان بازیابی ماهیت نمایشی قرآن را فراهم می‌آورد. نیز این رهیافت به ما امکان می‌دهد تا بستر فرهنگی قرآن را با ردیابی فرآیندهای «گفت و گو»، «تصاحب» یا «رد کردنِ» میراث کهن‌تر یهودی و مسیحی بازسازی نماییم. بدین‌سان، قرآن به صورت مدرکی بر یک الگوواره دینی، انقلابی در اواخر دوره باستان پدیدار می‌شود. تأکید بر تبادل نیرومند شفاهی _ مکتوب و «فرآیند ارتباط» به عنوان روشی برای توسعه و تدوین قرآن در تبادل با میراث یهودی و مسیحی، یادآور رابطه تنگاتنگ بین قرآن مکتوب و شفاهی است که تا دوره‌های نوگذشته اسلام ادامه داشته است. بر اهمیت فوق‌العادۀ ‌قرآن شفاهی به عنوان کلام چارچوب‌نایافته و میانی خداوند تأکید شده؛ چه، بر خلاف چارچوب هر نمایشنامۀ ‌داستانی، سراسر قرآن به سان یک فراسخن است. به بیان دیگر، قرآن را باید به عنوان یک متن ادبی برتر و بیشتر، فرامتنی تلقی نمود که بازتاب دهندۀ ‌وضعیت کشمکش‌های جاری در زمان پدیداری‌اش است. در خصوص اسلام، در باور غیر الزامی قرآنی، ارتباط شفاهی کلام الهی بر متنی از مصحف مکتوب _ که بعدها رسمیت‌ یافته _ تقدّم دارد؛ هر چند این ارتباط شفاهی دارای ماهیت تفسیری نیز هست.